مرخصی استحقاقی نه فقط یک حق قانونی، بلکه فرصتی برای حفظ تعادل میان زندگی کاری و شخصی کارمندان است. طبق قانون کار ایران، همه کارکنان مشمول قانون کار، حق دارند سالانه تعداد مشخصی روز را بدون کسر حقوق و بدون نگرانی از جایگاه شغلی خود، از محل کار مرخص شوند. این نوع مرخصی، برای حفظ سلامت روان، افزایش بهره‌وری و پیشگیری از فرسودگی شغلی طراحی شده و رعایت آن، نه‌تنها به نفع کارمند، بلکه به سود سازمان نیز هست. شناخت دقیق قوانین مرتبط با مرخصی استحقاقی، نحوه محاسبه، سقف استفاده، شرایط انتقال به سال بعد و حتی پرداخت ریالی در پایان همکاری، برای هر کارمند و مدیر منابع انسانی، امری ضروری و هوشمندانه است.
مرخصی استحقاقی چند روز است؟
بر اساس ماده ۶۴ قانون کار جمهوری اسلامی ایران، تمامی کارکنان مشمول قانون کار، اعم از رسمی، قراردادی یا پیمانی، در طول یک سال کاری، ۲۶ روز مرخصی استحقاقی دارند. این مرخصی شامل روزهای کاری هفته (به‌جز جمعه‌ها و تعطیلات رسمی) می‌شود و با هدف حفظ سلامت جسمی و روانی کارکنان، و ایجاد تعادل میان زندگی حرفه‌ای و شخصی آن‌ها در نظر گرفته شده است. برای مشاغلی که ماهیت سخت، زیان‌آور یا آسیب‌زا دارند، میزان مرخصی استحقاقی افزایش می‌یابد و به ۵ هفته کاری در سال (یعنی معادل ۳۰ روز) می‌رسد.
مبنای محاسبه مرخصی استحقاقی به‌صورت ماهانه، معادل ۲٫۱۷ روز در هر ماه کاری است. به این معنا که اگر کارمندی تنها چند ماه در سال مشغول به کار باشد، مرخصی استحقاقی او به نسبت همان مدت محاسبه می‌شود. این مرخصی‌ها قابل‌تجمیع هستند و چنانچه در پایان سال، بخشی از آن استفاده نشده باشد، تا سقف ۹ روز از باقی‌مانده مرخصی قابل‌انتقال به سال بعد خواهد بود. البته در برخی شرایط خاص مانند فسخ قرارداد بدون تسویه یا قطع همکاری یک‌طرفه، کارفرما یا کارمند ممکن است دیگر نتوانند از این حق استفاده کنند یا مجبور به تسویه نقدی آن شوند.
همچنین بخوانید: نمونه فرم گواهی اشتغال به کار
تفاوت مرخصی استحقاقی و مرخصی استعلاجی
درک تفاوت میان مرخصی استحقاقی و مرخصی استعلاجی برای کارمندان و مدیران منابع انسانی اهمیت بالایی دارد، چرا که این دو نوع مرخصی کاربردها، شرایط و الزامات متفاوتی دارند.
مرخصی استحقاقی، یکی از حقوق پایه‌ای هر کارمند محسوب می‌شود که با هماهنگی کارفرما و طبق برنامه‌ریزی، در طول سال قابل‌استفاده است. این نوع مرخصی همراه با پرداخت کامل حقوق بوده و برای استفاده از آن، نیازی به ارائه مدارک پزشکی یا گواهی خاص وجود ندارد. همچنین در پایان سال، در صورتی که بخشی از مرخصی استحقاقی استفاده نشده باشد، امکان انتقال آن به سال بعد وجود دارد (تا سقف معینی که قانون مشخص کرده است).
در مقابل، مرخصی استعلاجی زمانی مطرح می‌شود که کارمند به دلیل بیماری یا وضعیت پزشکی، قادر به ادامه کار نباشد. استفاده از این مرخصی نیازمند ارائه گواهی معتبر پزشکی است و معمولاً باید توسط پزشک معتمد سازمان تأیید شود. حقوق این دوران نیز طبق قانون، همچنان به فرد تعلق می‌گیرد، اما با این تفاوت که مرخصی استعلاجی قابل‌انتقال به سال بعد نیست و تنها برای همان دوره بیماری معتبر است.
به طور خلاصه:
- مرخصی استحقاقی: با حقوق، بدون نیاز به تأییدیه پزشکی، قابل‌انتقال به سال بعد
- مرخصی استعلاجی: با حقوق، نیازمند تأییدیه پزشکی، غیرقابل‌انتقال
آشنایی با این تفاوت‌ها به کارکنان کمک می‌کند تا در مواقع لزوم از گزینه درست استفاده کنند و از حقوق قانونی خود مطلع باشند. همچنین به کارفرمایان و تیم منابع انسانی کمک می‌کند تا با شفافیت بیشتری برنامه‌ریزی و مدیریت مرخصی‌ها را انجام دهند.
نحوه محاسبه مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی به‌صورت روزانه محاسبه می‌شود؛ اما امکان استفاده از آن به‌صورت ساعتی نیز وجود دارد؛ به‌ویژه در سازمان‌هایی که سیستم حضوروغیاب دقیق‌تری دارند. یعنی کارمند می‌تواند به‌جای گرفتن یک روز کامل مرخصی، فقط چند ساعت در روز را مرخص شود. در این حالت، میزان مرخصی بر اساس ساعات کار روزانه محاسبه شده و تناسب آن با یک روز کاری کامل سنجیده می‌شود.
برای مثال، اگر ساعت کاری روزانه سازمان ۸ ساعت باشد و کارمندی تنها ۴ ساعت از محل کار خارج شود، معادل نیم روز مرخصی استحقاقی از مجموع مانده مرخصی او کسر می‌شود. این امکان به کارمندان کمک می‌کند تا انعطاف بیشتری در مدیریت زمان خود داشته باشند و برای امور شخصی کوتاه‌مدت یا مراجعات ضروری، نیاز به استفاده از یک روز کامل مرخصی نداشته باشند.
استفاده ساعتی از مرخصی استحقاقی، هم‌زمان با رعایت قوانین سازمان و هماهنگی با مدیر مستقیم یا واحد منابع انسانی، می‌تواند نقش مهمی در افزایش رضایت شغلی و بهره‌وری ایفا کند.
فرمول محاسبه مرخصی استحقاقی ماهانه
برای محاسبه مرخصی استحقاقی ماهانه، کافی‌ست تعداد روزهای مرخصی سالانه (۲۶ روز) را بر تعداد ماه‌های سال (۱۲ ماه) تقسیم کنید. نتیجه این محاسبه، عدد ۲٫۱۷ روز مرخصی در ماه است. این یعنی هر کارمند به طور میانگین در پایان هر ماه کاری، ۲٫۱۷ روز به مجموع مرخصی‌های قابل استفاده‌اش اضافه می‌شود. این روش برای محاسبه مرخصی افرادی که کمتر از یک سال در یک سازمان مشغول به کار بوده‌اند نیز کاربرد دارد.
اما برای محاسبه مرخصی استحقاقی به‌صورت ساعتی، باید ابتدا ساعات کاری روزانه مشخص باشد. به طور معمول، بسیاری از سازمان‌ها روزانه ۸ ساعت کاری دارند. حال اگر کارمندی بخواهد به‌صورت ساعتی از مرخصی استفاده کند، کافی‌ست مقدار ساعت مرخصی گرفته‌شده را بر ۸ ساعت تقسیم کند تا مقدار آن به‌صورت کسری از یک روز محاسبه شود. به‌عنوان‌مثال، اگر فردی ۲ ساعت مرخصی بگیرد، معادل ۰٫۲۵ روز مرخصی از مجموع مرخصی استحقاقی او کسر خواهد شد.
آیا مرخصی استحقاقی قابل‌خرید است؟
پرداخت مانده مرخصی استحقاقی هنگام تسویه‌حساب، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که کارمندان باید از آن مطلع باشند. طبق قانون کار، اگر کارمندی به هر دلیل نتواند از مرخصی استحقاقی سالانه خود استفاده کند، کارفرما موظف است هنگام پایان قرارداد یا تسویه‌حساب، معادل ریالی مانده مرخصی استفاده‌نشده را به وی پرداخت کند.
این پرداخت بر اساس آخرین حقوق پایه کارمند محاسبه می‌شود و جزء مطالبات قانونی او محسوب می‌گردد؛ بنابراین حتی اگر کارمند به دلایلی مانند حجم کاری، شرایط اضطراری یا عدم موافقت کارفرما موفق به استفاده از مرخصی نشده باشد، این حق از او سلب نمی‌شود.
بااین‌حال، باید به یک نکته مهم توجه داشت: طبق مقررات جاری، تنها ۹ روز از مرخصی استفاده‌نشده در سال‌به‌سال بعد منتقل می‌شود. درصورتی‌که کارمند از این ۹ روز هم استفاده نکند، باقی‌مانده آن ممکن است طبق نظر کارفرما یا آئین‌نامه داخلی سازمان، از بین برود (اصطلاحاً «می‌سوزد»)؛ بنابراین، برای جلوگیری ازبین‌رفتن این حق، توصیه می‌شود که کارکنان برنامه‌ریزی دقیقی برای استفاده از مرخصی‌های خود داشته باشند.
مرخصی استحقاقی در زمان تسویه‌حساب چگونه محاسبه می‌شود؟
در زمان پایان همکاری یا ترک کار، یکی از موارد مهم در فرایند تسویه‌حساب، محاسبه و پرداخت مانده مرخصی استحقاقی کارمند است. طبق قانون کار ایران، کارفرما موظف است تعداد روزهای مرخصی استفاده‌نشده را محاسبه کرده و معادل ریالی آن را بر اساس حقوق روزانه فرد پرداخت کند.
مبنای این پرداخت، معمولاً حقوق پایه یا مزد ثابت ماهانه فرد است که به‌تناسب روز تقسیم می‌شود. برای مثال، اگر کارمندی هنگام پایان قرارداد، ۵ روز مرخصی استفاده‌نشده داشته باشد و حقوق روزانه‌اش ۵۰۰ هزار تومان باشد، مبلغ قابل‌پرداخت بابت مرخصی معادل ۲٫۵ میلیون تومان خواهد بود.
این مبلغ بخشی از مطالبات قانونی کارمند محسوب می‌شود و کارفرما نمی‌تواند از پرداخت آن خودداری کند. حتی درصورتی‌که کارمند به درخواست کارفرما مرخصی نرفته باشد، باز هم این مبلغ باید تسویه شود. به همین دلیل، ثبت دقیق مرخصی‌های استفاده‌شده و استفاده‌نشده در سیستم‌های حضوروغیاب، اهمیت زیادی برای شفاف‌سازی حقوق دو طرف دارد.
آیا کارفرما می‌تواند با مرخصی استحقاقی مخالفت کند؟
در شرایط عادی و رضایت شغلی مرخصی استحقاقی حق مسلم و قانونی کارمند است و کارفرما نمی‌تواند به‌دلخواه خود آن را لغو کند. اما در برخی موارد خاص، کارفرما می‌تواند با ارائه دلایل موجه، زمان استفاده از مرخصی را به تعویق بیندازد یا تغییر دهد؛ مشروط بر اینکه این تصمیم به‌گونه‌ای نباشد که اصل حق کارمند برای مرخصی را زیر سؤال ببرد.
برای مثال، اگر عدم حضور کارمند موجب اختلال در روند کاری سازمان شود یا نیروی جایگزین برای پوشش مسئولیت‌ها در زمان مرخصی وجود نداشته باشد، کارفرما می‌تواند از کارمند درخواست کند زمان دیگری را برای مرخصی خود انتخاب کند. این موضوع باید با هماهنگی، مذاکره و توافق طرفین انجام شود و تصمیم‌گیری یک‌طرفه از سوی کارفرما، قانونی محسوب نمی‌شود.
نکته مهم اینجاست که حتی در صورت تغییر زمان مرخصی به دلیل نیازهای سازمان، کارفرما موظف است در اسرع وقت، شرایط استفاده از مرخصی را برای کارمند فراهم کند. تأخیرهای طولانی‌مدت یا بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند از نظر قانونی و اخلاقی به ضرر کارفرما تمام شود.
سؤالات متداول درباره مرخصی استحقاقی
۱. مرخصی استحقاقی چند روز در سال است؟
۲۶ روز کاری.
۲. آیا مرخصی استحقاقی به سال بعد منتقل می‌شود؟
بله، حداکثر ۹ روز.
۳. مرخصی استحقاقی قابل نقد شدن است؟
بله، در زمان تسویه حساب.
۴. آیا مرخصی استحقاقی اجباری است؟
خیر، اما استفاده‌نکردن از آن ممکن است باعث سوخت شدن بخشی از آن شود.
جمع‌بندی
مرخصی استحقاقی حقی است که قانون به کارمندان داده تا تعادل بین کار و زندگی حفظ شود. درک دقیق قوانین و نحوه محاسبه آن باعث می‌شود از این حق قانونی بهترین استفاده را ببرید. همچنین برای کارفرمایان نیز ضروری است که با طراحی یک سیستم دقیق، از بروز مشکلات حقوقی جلوگیری کنند.
بدون دیدگاه