معرفی مفهوم JIT یا تولید به هنگام و مزایا و معایب آن
JIT یا تولید به هنگام چیست؟ در عصر تکنولوژی و بازار رقابتی جهان امروزی شرکت‌ها و کارخانه‌ها به دنبال استراتژی‌های مناسب جهت افزایش بهره‌وری و در عین حال کاهش هزینه‌ها هستند. یکی از این سیستم‌ها “تولید به هنگام” یا JIT است که در آن خرید مواد اولیه همسو با برنامه‌های تولید است. به این منظور که هیچ مواد اولیه‌ای خریداری نمی‌شود مگر آن که بلافاصله در چرخه تولید قرار گیرد. برای این کار صاحبان شرکت‌ها و تولیدکنندگان موظف‌اند تا نیاز بازار را به صورت کاملاً دقیق پیش‌بینی کنند.
سیستم JIT در تضاد با سیستم JIC است که در آن تولیدکنندگان به منظور جذب حداکثری تقاضای بازار، اقدام به تولید و انبار کردن محصولات می‌کنند.
اما سیستم JIT چیست و چگونه کار می‌کند؟ چه مزایا و معایبی دارد؟ و هدف اصلی از اجرای این استراتژی چیست؟ با شرکت نرم افزاری یگانه همراه باشید تا هر آن چه باید درباره این سیستم مدیریت موجودی بدانید را برای شما مخاطبان گرامی شرح دهیم.
JIT یا تولید به هنگام چیست؟
Just In Time یعنی تولید به هنگام، سروقت یا درست به موقع است. این سیستم نوعی استراتژی برای کنترل موجودی است که با کاهش موجودی در فرایند و کاهش هزینه موجودی موجب بهبود بازگشت سرمایه به شرکت خواهد شد. این سیستم در حقیقت از طریق سیگنال‌هایی هدایت می‌شود که نشان‌دهنده زمان درست تولید قطعات هستند. JIT در حقیقت یک سیستم ژاپنی است که در صورت اجرای صحیح در بهبود فاکتورهایی مانند: بازگشت سرمایه، کیفیت و کارایی نقش بسزایی دارد.
مفهوم تولید ناب
یک فرایند تولید مبنی بر به حداکثر رساندن بهره‌وری و در عین حال به حداقل رساندن ضایعات در عملیات تولید است. ضایعات نیز همان‌طور که گفتیم به مواردی گفته می‌شود که هیچ ارزشی به محصول تولید شده اضافه نمی‌کنند. JIT نیز زیر مجموعه‌ای از تولید ناب است. مفهوم تولید ناب یعنی تولید یا انجام کارهای بیشتر با تلاش کمتر، تجهیزات کمتر، زمان کمتر و فضای کمتر است. به گونه‌ای که نیازهای مشتریان برآورده شود. تولید ناب دارای پنج اصل: ارزش، جریان ارزش، کشش و کمال است که توضیح مختصری درباره هر کدام ارائه خواهیم داد.
ارزش
این اصل از دیدگاه متقاضیان کالا یا همان مشتریان تعیین می‌شود. در واقع همان میزان مبلغی است که مشتریان تمایل به پرداخت برای دریافت محصول را دارند. قیمت نیز باید به گونه‌ای تعیین شود که در کنار حذف ضایعات و قیمت بهینه برای مشتری، حداکثر سود را نیز داشته باشد.
جریان ارزش
به کلیه فعالیت‌ها و منابع مورد نیاز برای تولید یک محصول گفته می‌شود. کارشناسان باید با تجزیه و تحلیل، منابع مورد نیاز برای تولید یک محصول را مشخص کنند. جریان ارزش در حقیقت چرخه عمر یک محصول از مواد اولیه تا دفع آن را پوشش می‌دهد.
ایجاد جریان
این اثر مربوط به زمان‌بندی تولید محصول است و تحویل به موقع کالا را تضمین می‌کند. در حقیقت این بخش به از بین بردن موانع عملکردی در راستای بهبود زمان فعالیت‌های انجام شده می‌پردازد.
سیستم کششی
سیستم کششی یعنی: تولید زمانی شروع می‌شود که تقاضایی وجود دارد. یک سیستم کششی در حقیقت به انعطاف‌پذیری در فرایندهای کارآمد در راستای دستیابی به اهداف متکی است.
کمال
این اصل به معنی بهبود مستمر فرایندها شناخته می‌شود. تولید ناب به ارزیابی مداوم و بهبود فرایندها و رویه‌ها به منظور حذف مستمر ضایعات نیازمند است تا به یک سیستم عالی برای جریان ارزش دست یابد.
تاریخچه JIT
سیستم مدیریت موجودی (JIT) برای اولین بار توسط کمپانی فورد مورد استفاده قرار گرفت. اما این تکنیک توسط شرکت ژاپنی تویوتا معرفی که همراه با سیستم جیدوکا به دو اصل بنیادین در فرایند تولید این کمپانی تبدیل شد. با آن که این سیستم برای اولین بار توسط کمپانی فورد مورد استفاده قرار گرفت، اما شرکت تویوتا سیستم مدیریت موجودی را از کمپانی پیگلی ویگلی پذیرفت. زیرا مدیران اجرایی شرکت تویوتا در سفری که به آمریکا داشتند از سیستم مدیریتی، موجودی انباشته و برنامه زمان‌بندی کاری کمپانی فورد وحشت‌زده شده بودند.
در حالی که با مشاهده سیستم خدمت‌دهی پیگلی ویگلی، آن را برای شرایط اقتصادی و تولیدی آن دوران کشور ژاپن مناسب‌تر دانستند. در آن دوران که جنگ جهانی دوم بود، آقای تویودا به دنبال راهبردی بود تا مجبور به تولید انبوه و انباشتگی حجم زیادی از قطعات در خط تولید نباشد. بنابراین بهترین راه‌حل در آن دوران بهره‌مندی از سیستم تولید به هنگام بود. ایده این سیستم نیز از فروشگاه پیگلی ویگلی آمریکا گرفته شد. زیرا در آن دوران فروشگاه پیگلی ویگلی اولین مرکز در آمریکا بود که سیستم خدمت‌دهی در قالب قفسه‌بندی سوپرمارکتی را اختراع کرد.
تاریخچه تولید به هنگام
در این سیستم مشتریان هر آن چه لازم داشتند در زمان و به میزانی که می‌خواستند از قفسه‌های فروشگاه برمی‌داشتند. آقای تویودا نیز با تماشای این سیستم، ایده سیستم مدیریت موجودی یا تولید به هنگام را برای تولید خودروهای خود به کار گرفت و نام آن را JIT گذاشت.
تا قبل از دهه ۵۰ در کشور ژاپن به دلیل کمبود زمین، انبار کردن کالاها و محصولات تولید شده یک مشکل بسیار بزرگ و اساسی در صنعت این کشور به شمار می‌رفت. زیرا تولیدکنندگان مجبور بودند کمتر از نیاز بازار تولید کنند که در روند بازگشت سرمایه به کارخانه خلل ایجاد می‌کرد.
از این رو پس از مطرح شدن ایده تولید سروقت، “تایچی اوهنو” مدیر مهندسی شرکت تویوتا به محاسبات فرضیات این سیستم پرداخت و پیاده‌سازی آن را در سازمان امکان‌پذیر دانست. این سیستم از دیدگاه اوهنو یکی از دو ستون تولید تویوتا تلقی می‌شد.
هدف Just in Time
امروزه سیستم JIT یکی از پیشرفته‌ترین سیستم‌های برنامه‌ریزی به شمار می‌رود که در صدر هرم سیستم‌های نوین برنامه‌ریزی قرار دارد. امروزه نیز به دلیل محدودیت‌های اقتصادی کشور، توسعه و پیچیده شدن بازارها، استفاده بهینه از منابع در دسترس، در راستای پاسخگویی به نیاز مشتریان اهمیت بسزایی دارد. از این رو بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌ها مجبور به حذف ساختار سنتی خود و جایگزین کردن آن با شیوه‌های نوین مدیریتی هستند.
سیستمی که با حذف اتلاف‌ها، شرایط را برای ایجاد ارزش افزوده مورد هدف قرار دهد. سیستم تولید سروقت تعامل پویایی با دیگر ارکان مدیریت تولید و زنجیره تأمین دارد. این سیستم در حقیقت به دنبال تحقق مزایایی است که از طریق حذف اتلافات به دست می‌آید. اتلاف نیز به هر گونه فعالیتی که هزینه در بر دارد اما ارزشی به محصول تولیدی اضافه نمی‌کند، گفته می‌شود.
در حقیقت مهم‌ترین و اصلی‌ترین هدف از اجرای سیستم JIT حذف تمامی دوباره کاری‌ها است که هیچ گونه ارزش افزوده‌ای ندارند؛ بنابراین می‌توان گفت که این سیستم تنها برای تولید و انبارداری کاربرد ندارد. بلکه از آن می‌توان در تمام بخش‌های سازمان و حتی زندگی شخصی نیز بهره‌مند شد. معمولاً کسب و کارهای حوزه تولید با محدودیت‌های زیادی مانند: اقتصادی، منابع در دسترس، زمان و پیچیدگی‌های بازار و رقبا مواجه هستند؛ بنابراین باید بتوانند در کمترین زمان به بیشترین سود برسند. این امر نیز تنها با حذف ضایعات و فعالیت‌های اضافی محقق می‌شود.
سیستم تولید به هنگام سطح بهره‌وری و اثربخشی در فرایندها را افزایش می‌دهد و منجر به افزایش توانایی کسب و کار، میزان ظرفیت و قدرت سازمان برای رقابت با رقیبان خواهد شد؛ بنابراین از اهداف Just In Time می‌توان به: افزایش بهره‌وری، کاهش اتلاف، کاهش فضای کاری، کاهش موجودی، کاهش زمان ازکارافتادگی، ارتقای کیفیت، افزایش بهره‌وری نیروی کار و افزایش بهره‌برداری از تجهیزات و تسریع در گردش موجودی اشاره کرد.
انبارداری و JIT
مواد اولیه در کارخانه‌ها و برای تولیدکنندگان حرف اول را می‌زند. از این رو موجودی مواد اولیه و قطعات مورد نیاز تولید یکی از دغدغه‌های مهم و اصلی مدیران کارخانه‌ها و شرکت‌ها محسوب می‌شود. مدیران باید بدانند که برای تولید حجم مشخصی از کالاها چه مقدار مواد خام باید در انبار نگهداری و در زمان مناسب به چرخه تولید وارد کنند. در عین حال باید موجودی به حدی باشد که فضای زیادی از انبار را اشغال نکند. برای این منظور سیستم‌های مدیریتی مختلفی وجود دارد که امروزه JIT در صدر همه سیستم‌های نوین قرار گرفته است. شرکت‌های بسیاری امروزه از این سیستم استفاده می‌کنند.
این سیستم مخصوص انبارداری است. به این معنی که موجودی انبار در حدی باشد که بتواند به تقاضای خط تولید به منظور تأمین مواد خام و تولید قطعات در زمان مورد انتظار پاسخ دهد. JIT همچنین یک سیستم جامع برای کنترل موجودی انبار است. همان‌طور که بارها بیان کردیم در این سیستم هیچ مواد اولیه‌ای، خریداری و هیچ محصولی، تولید نمی‌شود مگر آن که ضرورت ایجاب کند یا برای آن تقاضایی وجود داشته باشد.
مقایسه ساده سیستم JIT و کلاسیک
در سیستم کلاسیک به طور کلی ۳ نوع موجودی: مواد، کار در جریان و کالای ساخته شده نگهداری می‌شوند. مدیران طرف‌دار این سبک، در حقیقت موجودی انبار را نوعی سپر حفاظتی در برابر نوسانات بازار و اقتصاد کشور می‌دانند. همچنین آن را از ابزار تحکیم بازاریابی، جلب مشتری، نگهداری بازار و یک وسیله مؤثر در جهت توسعه بازار فروش خود تلقی می‌کنند. این در حالی است که در سیستم تولید به هنگام، نگرش در رابطه با موجودی‌ها به صورت حداقل یا به صفر رساندن آن است.
همچنین در این روش بر رویکردهایی مانند: سیستم موجودی‌گیری به هنگام، کاهش هزینه تولید به خصوص در شرایط رقابت که از عناصر لاینفک نظام اقتصادی مبتنی بر بازار است، تمرکز دارد. با این رویکرد می‌توان در هزینه‌های مربوط به نگهداری موجودی‌ها در جهت کاهش بهای تمام شده تولید صرفه‌جویی کرد.
سیستم JIT چگونه کار می‌کند؟
همان‌طور که گفتیم تولید به هنگام یک روش برای رسیدن به بهینگی با حذف پیوسته تمامی اتلاف‌ها است. اما اتلاف‌های هفت‌گانه کدام‌اند؟
اتلاف‌ها یا مودای تولید بیش از نیاز، مودای موجودی، حرکات اضافی، فرایندهای اضافی، انتظار، حمل و نقل قطعات و محصولات معیوب از جمله اتلاف‌های هفت‌گانه به شمار می‌روند. از دلایل شایع این اتلاف‌ها نیز می‌توان به پروسه تولید نامناسب، روش‌های کاری نامطلوب، عدم آموزش، زمان تنظیم و چیدمان نامناسب اشاره کرد.
این سیستم در حقیقت یک سیستم کششی است که در آن قطعات به ایستگاه بعدی ارسال نمی‌شوند مگر آن که از طریق سیستم کنترل شوند؛ بنابراین قطعه زمانی تولید و به مرحله بعد فرستاده می‌شود که در سیستم علامتی از سوی مشتری دریافت کرده باشد. برای این منظور نیز کارت‌هایی تحت عنوان کانبان به کار گرفته می‌شوند که در آن‌ها مشخص شده یک قطعه از کجا آمده و به کجا می‌رود؛ بنابراین از آن جایی که هر کارت کانبان محتویات یک ظرف استاندارد را نشان می‌دهد، سطح موجودی در سیستم تولیدی را تعیین می‌کند. همچنین یک ایستگاه کاری تنها باید اقلامی را تولید کند که توسط ایستگاه بعدی برداشته شده‌اند.
بنابراین گام‌های اصلی این سیستم شامل: سفارش مشتری، خرید مواد اولیه، ساخت و تحویل محصول و حفظ چرخه است. به این صورت که مدیر، بعد از دریافت سفارش توسط شرکت، تمامی مشخصات سفارش را بررسی می‌کند. سپس مواد اولیه مورد نیاز و مقدار آن را مشخص می‌کند. در مرحله بعد، مواد اولیه به همان میزان تعیین شده خریداری می‌شوند و به تولیدکننده جهت ساخت محصول داده می‌شوند. در صورتی که مشتری با شرکت قرارداد داشته باشد، طبق یک جدول زمان‌بندی سفارش‌ها به صورت خودکار در سیستم تمدید می‌شوند.
سیستم تولید به هنگام چه مزایایی دارد؟
این سیستم دارای مزایای بسیار زیادی نسبت به روش‌های سنتی است. در این سیستم برنامه‌ریزی عملیات تولید کوتاه است. به این منظور که تولیدکنندگان تنها بر اساس نیاز بازار و سفارش‌ها ثبت شده، قطعات و محصولات را تولید می‌کنند. از این رو به راحتی می‌توانند از یک محصول به محصول دیگری حرکت کنند. نتیجه این فرایند کاهش هزینه‌های خرید مواد اولیه است. از جمله مزایای این سیستم نیز می‌توان به کاهش میزان موجودی (مواد، کالای در جریان ساخت و کالای ساخته شده) کاهش فضای مورد نیاز مانند انبار، افزایش کیفیت تولید و کاهش دوباره کاری و ضایعات، کاهش زمان‌های تأخیر ساخت، افزایش بهره‌وری و شاخص زمانی استفاده از ماشین‌آلات، داشتن رابطه خوب با فروشندگان، کاهش نیاز به کارگر غیرمستقیم مانند: انبار، بازرس مواد و … اشاره کرد.
سیستم تولید به هنگام چه معایبی دارد؟
همان‌طور که اشاره کردیم نحوه عملکرد سیستم تولید به هنگام به گونه‌ای است که هیچ مواد خامی انبار نمی‌شود. بلکه تمامی مواد اولیه خریداری شده با این فرض که همیشه موجودی اضافی برای دریافت سریع و قیمتی مشابه با قیمت‌های قبل در دسترس است، مستقیماً وارد چرخه تولید می‌شوند. به همین دلیل در صورت بروز یک بحران و نوسان شدید در بازار، سیستم تولید به هنگام ناتوان می‌شود و دیگر پاسخگوی نیازها و تقاضاهای مشتریان نخواهد بود. همچنین در اثر گران شدن محصولات و مواد خام، تولیدکنندگان مجبور به تولید محصولات با قیمت بالاتر می‌شوند که نتیجه آن افزایش تورم خواهد بود.
تمامی این موارد طبق تحقیقات Norris در سال ۱۹۹۴ به اثبات رسیده است؛ بنابراین از معایب JIT می‌توان به اختلال در زنجیره تأمین اشاره کرد. به این صورت که اگر تأمین‌کننده مواد اولیه دچار مشکل شود و کالاها را به موقع تحویل ندهد، فرایند تولید متوقف خواهد شد. همچنین در این شرایط یک سفارش غیرمنتظره و ناگهانی برای کالاها ممکن است منجر به تأخیر در تحویل محصولات تمام شده به مشتریان شود. این سیستم در شرایط بحرانی و نوسانات اقتصادی پاسخگو نیست و کارایی خود را از دست می‌دهد.
یک مثال از سیستم تولید به هنگام
شرکت‌های بسیاری این سیستم را اجرایی کرده‌اند. از جمله این شرکت‌ها می‌توان به کارخانه‌های تولید اسباب‌بازی، شرکت‌های خودروسازی، رستوران‌ها و … اشاره کرد. به عنوان مثال یک شرکت بزرگ خودروسازی به منظور کاهش هزینه‌ها از سیستم JIT استفاده می‌کند. در گذشته شرکت‌های خودروسازی قطعات را به صورت عمده تولید و آن‌ها را در انبار نگهداری می‌کردند. در این شرایط تنها تعداد معدودی از قطعات با سفارش‌های دریافت شده، هم‌خوانی داشت. اما با اجرایی شدن این سیستم تولیدکنندگان خودرو تنها در صورت دریافت سفارش اقدام به ساخت قطعات می‌کنند.
با این کار نه تنها در هزینه‌ها صرفه‌جویی کردند، بلکه فضای کمتری از انبار نیز اشغال شد. یکی از شرکت‌های بزرگ خودروسازی که این سیستم را در سازمان خود پیاده‌سازی کرد، کمپانی تویوتا است. این شرکت توانست با این استراتژی میزان حجم کالاهای انبار شده خود را به شدت کاهش دهد و بزرگ‌ترین دغدغه خود را که کمبود زمین در کشور ژاپن بود، رفع کند.
سیستم JIT را می‌توان این گونه تعریف کرد که: یک سیستم تولیدی فوق‌العاده هماهنگ است که در آن محصولات و خدمات در زمانی که به آن‌ها نیاز است، تولید و ارائه می‌شوند. دو اصل پایه و حیاتی در اجرای این طرح نیز حذف کامل اتلاف‌ها و استفاده کامل از منابع انسانی است. از اجزای این سیستم نیز می‌توان به منابع انعطاف‌پذیر، استقرار سلولی، سیستم تولید کششی، کنترل تولید به وسیله شبکه کانبان، تولید در دسته‌های کوچک، زمان‌های راه‌اندازی سریع، سطوح تولید یکپارچه، کیفیت در منبع، نگهداری بهره‌وری جامع و شبکه عرضه‌کنندگان اشاره کرد. با پیاده‌سازی این سیستم کالا به میزان مورد نیاز بازار و در زمان درست تولید و ارائه می‌شود.
سایر سیستم های مشابه JIT
به غیر از JIT یا سیستم تولید به هنگام سیستم های دیگری هم وجود دارند که باعث افزایش بهره وری، کاهش هزینه ها و افزایش کارایی می شوند: